H Ανατομια ενος Χαφιε Γιεβνο Αζεφ

 

ΓΙΕΒΝΟ ΑΖΕΦ

Η ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΕΝΟΣ «ΧΑΦΙΕ»

Μια πλούσια βιβλιογραφία προέκυψε από τότε που άνοιξαν τμήματα των ρωσικών αρχείων -στη δεκαετία του 1990- και διάφοροι δυτικοί πανεπιστημιακοί πήγαν επιτόπου για να ερευνήσουν άγνωστες σελίδες της νεότερης ρωσικής ιστορίας. Αξιοσημείωτο ενδιαφέρον προσέλκυσε η υπόθεση του διάσημου «χαφιέ» της τσαρικής περιόδου Γιέβνο Άζεφ, ο οποίος ανέπτυξε δράση με πρωτοφανείς διαστάσεις στην ιστορία των επαναστατικών κινημάτων.

Στην ίδια τη Ρωσία η υπόθεση Άζεφ έγινε θεατρικό έργο που ανέβηκε πρόσφατα στο φημισμένο θέατρο της Μόσχας «Ερμιτάζ», απ’ τον συγγραφέα και σκηνοθέτη Μιχαήλ Λεβίθιν. 

Ο Άζεφ υπήρξε στέλεχος πρώτης γραμμής του ρωσικού «Σοσιαλεπαναστατικού» κόμματος. Μαζί με τον ηγέτη της μαχητικής (τρομοκρατικής) πτέρυγας Γρηγόρη Γκερσούνι κατάφερε να συνενώσει τους σκόρπιους σοσιαλεπαναστατικούς συνδέσμους σε ενιαίο κόμμα. Χάρη στην οργανωτική του επιτυχία απέκτησε μεγάλο κύρος στις γραμμές της οργάνωσης, έγινε μέλος της κεντρικής επιτροπής και μετά την σύλληψη του Γκερσούνι το 1903 πείρε την θέση του στην ηγεσία του τρομοκρατικού βραχίονα του κόμματος. Ο φοβερός αυτός άνθρωπος ζούσε ταυτόχρονα δύο ζωές. Την ζωή του επαναστάτη ηγέτη, που οργάνωνε δολοφονίες επιφανών στελεχών της κυβέρνησης και μελών της τσαρικής οικογένειας, ενώ την ίδια στιγμή δούλευε για την Οχράνα, τη μυστική αστυνομία του Τσάρου, κατέδιδε και έστελνε στην αγχόνη τους καλύτερους εκπρόσωπους μιας επαναστατικής γενιάς. Της γενιάς που συγκλόνισε τον κόσμο με την μεγάλη Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917. 

Πιστός στο διπλό του ρόλο οργάνωσε ακόμα και την δολοφονία του υπουργού που τον προσέλαβε πράκτορα της αστυνομίας. Ποιος ήταν ο «φίλος», ο ικανός και αξιοσέβαστος «σύντροφος» Άζεφ, ποια ήταν η δράση του, πως και με τι τρόπο παραπλανούσε το περιβάλλον του και πως τελικά αποκαλύφθηκε σαν πράκτορας, είναι ζητήματα που ενδιαφέρουν το παρόν. Δεν θα  μπαίναμε στον κόπο να αναψηλαφήσουμε ιστορικά γεγονότα απ’ τα οποία μας χωρίζει ήδη ένας αιώνας, αν δεν ζούσαμε σε μια εποχή όπου ο «αζεφισμός», σε όλες του τις εκφάνσεις, έχει γίνει  κυρίαρχο φαινόμενο στην πολιτική ζωή. [b]Άλλοτε με την μορφή της πλαστής τρομοκρατίας, άλλοτε με την μορφή του οπορτουνισμού, του διπρόσωπου πολιτικού παιχνιδιού.[/b] 

Στον πολιτικό στίβο κάθε άλλο παρά σπάνια είναι η παρουσία του πολιτικάντη καιροσκόπου, του ανθρώπου που στερείται αρχών, που ψάχνει να βρει από ποια κατεύθυνση φυσάει ο άνεμος για ν’ αρπάξει την ευκαιρία και ν’ αναρριχηθεί. Δεν νοιάζεται να λύσει προβλήματα αλλά να τα εκμεταλλευτεί για ν’ αποκτήσει ότι του λείπει: χρήμα και αναγνώριση. Όταν οι προσδοκίες του διαψεύδονται πηδάει σα το βάτραχο στην διπλανή λασπολακκούβα. Όπως άλλωστε και ο Άζεφ, δεν διαθέτει κάποιες ιδιαιτέρες ικανότητες ή ταλέντα. Δεν είναι ο τετραπέρατος και σατανικός πράκτορας, παρότι έτσι θέλει να πιστεύει υποτιμώντας την νοημοσύνη των γύρω του. Αντίθετα είναι η απεριόριστη βλακεία που τον οδηγεί να εμπλακεί σε διπλό παιχνίδι απ’ το οποίο στο τέλος θα βγει χαμένος. 

Όλοι γνωρίζουμε ανθρώπους που νέοι ξεκίνησαν σαν κοινωνικοί αγωνιστές και στην πορεία κατέληξαν, χωρίς να το καλο-καταλάβουν, πληρωμένοι βαστάζοι του καθεστώτος. Ο Γιέβνο Άζεφ είχε κι αυτός την δική του διαδρομή πριν καταλήξει πράκτορας της μυστικής αστυνομίας. Γεννήθηκε στο Λύσκοβο μια μικρή επαρχιακή πόλη και ήταν γιος μιας φτωχής ρώσο-εβραϊκής οικογένειας. Μετά τη βασική εκπαίδευση, εργάστηκε ως δημοσιογράφος και έπειτα σα πλανόδιος εμποράκος. Την ίδια περίοδο προσχώρησε στο επαναστατικό κίνημα. 

Επειδή το 1892 ο Άζεφ κινδύνευε να συλληφθεί καταχράστηκε 800 ρούβλια από πελάτη και έφυγε στην Καρλσρούη της Γερμανίας. Εκεί άρχισε σπουδές για να γίνει ηλεκτρολόγος - μηχανικός, όπως ονειρευόταν.  

Στη Γερμανία συνδέθηκε με τους σοσιαλδημοκρατικούς κύκλους των εμιγκρέδων Ρώσων φοιτητών. Λίγοι τον ήξεραν και γι’ αυτούς το παρελθόν του ήταν σκοτεινό, με πολλά αναπάντητα ερωτήματα. Αρχικά έγινε γνωστός σαν μαρξιστής του κέντρου, αντίθετος σε κάθε εξτρεμιστική δράση. 

[size=18]Αμοιβή για πληροφορίες[/size]

Τα λεφτά που είχε κλέψει πριν φύγει για την Γερμάνια  σύντομα τελείωσαν. Επειδή τα γερμανικά του ήταν λιγοστά και δεν μπορούσε να βρει παρά κακοπληρωμένες εργασίες, τα χρήματα δεν του αρκούσαν να ζήσει. Αυτοί που τον γνώριζαν έλεγαν ότι ζούσε σα τον Ρασκόλνικοφ, το χαρακτήρα του Ντοστογιέβσκι. Κάπου άκουσε ότι η τσαρική αστυνομία πλήρωνε για πληροφορίες απ’ τους κύκλους των φοιτητών του εξωτερικού, στους οποίου ανήκε και ο ίδιος. Το είδε σα προσωρινή λύση έκτακτης ανάγκης -όπως και τα χρήματα που έκλεψε από πελάτη στη Ρωσία, για να καταλήξει στη Γερμανία. Σκέφτηκε να χρησιμοποιήσει την αστυνομία μέχρι να ξελασπώσει. Μέχρι να τελειώσει τις σπουδές του, αν χρειαζόταν. Αντί να ζει με το άγχος πως θα βρει το επόμενο πιάτο φαί και πως θα ζεστάνει την τρώγλη στην οποία ζούσε, έστειλε ένα γράμμα στην αστυνομία της Πετρούπολης ζητώντας αμοιβή για πληροφορίες από τους επαναστατικούς κύκλους. 

Βεβαίως δεν είχε εγκαταλείψει τις δημοκρατικές και σοσιαλίζουσες αντιλήψεις του. Άλλωστε η αστυνομία δεν ζητούσε κάτι τέτοιο απ’ τους επαναστάτες που επεδίωκε να κάνει χαφιέδες της. Ποντάριζε εκεί που πραγματικά είχε πιθανότητες να πετύχει: στην απερίγραπτη φτώχια τους. Κάποιοι θα συμφωνήσουν στην παροχή πληροφοριών από ανάγκη! Ο Άζεφ ήταν ένας απ’ αυτούς. Δεν είχε καταλάβει όμως ότι έτσι έμπλεκε σ’ ένα φαύλο κύκλο  συνεργασίας με την αστυνομία απ’ τον οποίο θα ήταν δύσκολο να βγει. Θα τον είχαν πλέον στο χέρι. 

Έδωσε τις πρώτες πληροφορίες δοκιμαστικά, για να δει κατά ποσό μπορεί η αστυνομία να συνεργαστεί μαζί του, αφού δεν τον ήξερε καν. Διαπίστωσε ότι ήξεραν πολύ περισσότερα απ’ ότι μπορούσε να φανταστεί. Ήξεραν ποιος είναι, μολονότι δεν είχε βάλει το πραγματικό του όνομα στο φάκελο που τους έστειλε. Κατάλαβαν απ’ τα γράμματα του και απ’ τα γραμματόσημα που χρησιμοποίησε και όταν απάντησαν του απευθύνθηκαν με το όνομα του! Είναι σ’ εκείνα τα χρόνια που ο συνταγματάρχης Σεργκέι Ζουμπάτοφ τον στρατολόγησε πληροφοριοδότη στην Οχράνα.

Επισήμως προσελήφθει στην τσαρική αστυνομία  το 1893. Στην καρτέλα του αναφέρονταν ότι ήταν ένας έξυπνος και κρυψίνους ηλεκτρολόγος - μηχανικός που είχε στενές σχέσεις με Εβραίους φοιτητές στο εξωτερικό και θα μπορούσε να γίνει πολύ χρήσιμος σαν πράκτορας μια και η φτώχεια θα τον έκανε πρόθυμο συνεργό, συμπέρασμα που έβγαλαν απ’ το γεγονός ότι ζήτησε πολύ χαμηλή ταρίφα για τις υπηρεσίες του!

Αφού λοιπόν τον προσέλαβαν, ο Αζεφ άρχισε ν’ ανακατεύεται σε πολλές και διαφορές κινήσεις φοιτητικών κύκλων στο εξωτερικό. Έφυγε απ’ τη μικρή Καρλσρούη και πήγε σε άλλη μεγαλύτερη πόλη όπου έγινε γρήγορα γνωστός. Ξαφνικά οι πολιτικές του θέσεις άλλαξαν. Οι αιφνίδιες κωλοτούμπες δεν είναι σπάνιες στην πολιτική. Έτσι από μαρξιστής του μετριοπαθούς κέντρου μεταμορφώθηκε σε εξτρεμιστή, οπαδό της ...τρομοκρατίας! Σκοπός του ήταν να προσεγγίσει το μαζικό κίνημα που εκείνη την εποχή ήταν οι Εσέροι.

Τις τελευταίες τέσσερεις δεκαετίες του 19ου αιώνα δρούσε στη Ρωσία το «λαϊκίστικο» κίνημα της Ναρόντναγια Βόλια (Λαϊκή Θέληση). Οι ναροντνοβολότσι, όπως τους αποκαλούσαν, ήταν ένα αστικοδημοκρατικό πολιτικό ρεύμα με μεγάλη επιρροή. Είχε προσελκύσει στις γραμμές του νεαρούς αξιωματικούς του τσαρικού στρατού και διανοούμενους, γόνους πλουσίων γαιοκτημόνων, που ήθελαν να αλλάξουν τις συνθήκες ζωής των αγροτών και να εκμοντερνιστεί η Ρωσία, όπως είχε συμβεί στην υπόλοιπη Ευρώπη. Ένα χρόνο μετά την ίδρυση τού κόμματος τους, συγκρότησαν μαχητική οργάνωση, η οποία απεδύθη σε μία μέχρι θανάτου μονομαχία προς το τσαρικό καθεστώς. Αυτό το κίνημα, αστικού εκσυγχρονισμού, το μόνο που κατάφερε τελικά ήταν να εκσυγχρονίσει την δική του φυσιογνωμία, με δάνεια σοσιαλιστικών ιδεών απ’ την δυτική Ευρώπη και με τη μετονομασία του σε κόμμα των Σοσιαλιστών Επαναστατών (S.R. - Εσέροι). Όμως δεν εγκατέλειψε το λαϊκίστικο πρόγραμμα του και τις τρομοκρατικές του παραδόσεις.

[size=18]Το άστρο του ανεβαίνει [/size]

Το 1894 ο Άζεφ έγινε μέλος των Εσέρων στο εξωτερικό. Τελείωσε τις σπουδές του και έπιασε δουλειά σα μηχανικός. Την ιδία στιγμή το άστρο του ανέβαινε στους κύκλους των εμιγκρέδων. Η Οχράνα όμως τον χρειαζόταν πίσω στη Ρωσία. Επί 20 χρόνια δεν είχε γίνει καμιά τρομοκρατική ενέργεια και κυκλοφορούσαν φήμες ότι η δράση θα άρχιζε και πάλι. 

Υπήρχε ένταση στην Ρωσία αυτά τα χρόνια και σε λίγο  θα ξέσπαγε η πρώτη επανάσταση (1905). Οι προληπτικοί διωγμοί των επαναστατών ήταν στο πρόγραμμα και κάποιες αιματηρές προβοκάτσιες έπρεπε να προσφέρουν τα αναγκαία προσχήματα. Κάπως έτσι άρχισε ο δεύτερος κύκλος τρομοκρατικών επιθέσεων. Ο Άζεφ, αυτή την περίοδο αναμίχθηκε με τους ριζοσπαστικούς κύκλους στη Ρωσία για να δημιουργήσει στενές «συντροφικές» σχέσεις, απαραίτητες στον προβοκατόρικο ρόλο που αναλάμβανε. 

Ο παλιός οπαδός των ναρόντνικων Ραποπόρτ τον σύστησε στον Βλαδίμηρο Μπούρτσεφ σαν «αγνό υποστηριχτή» του σοσιαλεπαναστατικού κινήματος, νέο και ενεργητικό! Αυτό ήταν μια ειρωνεία της τύχης αφού μετά από χρονιά ο Μπούρτσεφ θα τον ξεσκέπαζε.

Στο μεταξύ είχε παντρευτεί στη Γερμάνια μια Ρωσοεβραία και τώρα είχε παιδιά. Έμοιαζε σωστός οικογενειάρχης! Όταν η γυναικά του, μετά από χρονιά, ρωτήθηκε εάν είχε αντιληφθεί κάτι για την διπλή ζωή του συζύγου της, δήλωσε άγνοια. Είπε χαρακτηριστικά ότι στην προσωπική του ζωή πολλά στοιχεία συμπεριφοράς που χαρακτήριζαν ένα άτομο σαν επαναστάτη έλειπαν απ’ την συμπεριφορά του Άζεφ. Μερικές φορές άφηνε να φανούν οι βαθύτερες πεποιθήσεις του οπορτουνιστή. Ξέσπαγε ότι όλοι οι αγρότες και όλοι οι εργάτες ήταν αδιάφοροι και βλάκες, ανίκανοι για οτιδήποτε. «Γιατί τότε δουλεύεις για την επανάσταση;» του αντέτεινε η γυναικά του. «Δεν καταλαβαίνεις τίποτα», της απαντούσε ο Άζεφ.

[size=18]Μπορντέλα και χρέη στον μπακάλη [/size]

Ποια ήταν όμως η άγνωστη, η σκοτεινή πλευρά του Άζεφ, οι κρυφές του προτιμήσεις; Απ’ τη μια προβαλλόταν σαν οικογενειάρχης με πουριτανικές αντιλήψεις για τις σχέσεις ανδρών και γυναικών. Όταν ένα μέλος της οργάνωσης έπιασε σύφιλη ζήτησε την άμεση απομάκρυνση του. Απ’ την άλλη ο ίδιος σύχναζε στα καλυτέρα μπορντέλα της εποχής, λάτρευε τ’ ακριβά ρούχα και ήταν πελάτης στα καζίνα καθώς τον διακατείχε το πάθος του τζόγου. Ίσως αυτό το πάθος να τον λύτρωνε για λίγο απ’ τις ερινύες που τον καταδίωκαν.

Πως όλα αυτά δεν τον εξέθεταν; Σ’ αυτό είχαν μερίδιο ευθύνης ο καλοπροαίρετος χαρακτήρας και η διακριτική ευγένεια των συντρόφων του. Απ’ τη μεριά του ο Άζεφ φύλαγε προσεχτικά τα μυστικά του. Ενώ ο μισθός του στην Οχράνα ήταν βασιλικός η γυναικά του ζούσε στη μιζέρια σα φτωχή φοιτήτρια και πάντα χρώσταγαν στον τοπικό μπακάλη. Όταν κάποιες φορές τον συνάντησαν γνωστοί του στα πιο απίθανα σημεία της πόλης, δικαιολογούνταν ότι ανακατεύεται με τέτοιους κύκλους για να βρίσκει «στόχους»! 

Ο Άζεφ υπήρξε οργανωτής εκτελέσεων πλήθους προσώπων, μεταξύ των οποίων ο υπουργός Εσωτερικών Βασισλάβ Πλέβε το 1904 και ο θείος του τσάρου και γενικός διοικητής της Μόσχας, μεγάλος δούκας Σέργιος Αλεξάντροβιτς, το 1905. Η διπλή αυτή επιτυχία εξασφάλισε στον Άζεφ την απεριόριστη εμπιστοσύνη του κόμματος και έκλεισε τα στόματα εκείνων που τον υποψιάζονταν. Μετά έστειλε στον θάνατο ήρωες σαν τον Καλιάεφ και τον Ιγκόρ Σαζόννωφ. Ο Καλιάεφ κρεμάστηκε για την εκτέλεση του μεγάλου δούκα και ο Σαζόννωφ καταδικάστηκε σε θάνατο για την εκτέλεση του Πλέβε. Αυτοκτόνησε στη φυλακή σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την κακομεταχείριση των κρατουμένων συντρόφων του. Αυτοί οι δύο άντρες με το ηθικό τους ανάστημα, ενέπνευσαν τη νεολαία και άφησαν βαθιά ανάμνηση στη Ρωσία. Και δεν ήταν μόνο αυτοί. Ο Άζεφ έστειλε δεκάδες και εκατοντάδες διαλεχτά στελέχη των Εσέρων στο ικρίωμα, στις φυλακές και τις εξορίες. Οι απώλειες που προκάλεσε στο επαναστατικό κίνημα ήταν μεγάλες.     

[size=18]Ξεκαθάρισμα λογαριασμών[/size]

Στη Ρωσία η προβοκάτσια είχε πάρει τέτοια εξάπλωση που τελικά είχε γίνει μεγαλύτερος κίνδυνος για την κυβέρνηση που την χρησιμοποιούσε, παρά για τους επαναστάτες. Με την νίκη της επανάστασης τον Οκτώβρη 1917 έπεσαν στα χέρια των επαναστατών 35.000 φάκελοι χαφιέδων που δρούσαν στις επαναστατικές οργανώσεις. Οι προβοκάτορες για να μη αποκαλυφτούνε προσέφεραν επαναστατικό έργο μεγαλύτερο απ’ την ζημιά που έκαναν. Απ’ την άλλη η προβοκάτσια είχε γίνει εργαλείο για ξεκαθάρισμα λογαριασμών στους κόλπους του καθεστώτος. Όσο το καθεστώς βυθιζότανε σε κρίση τόσο περισσότερο  γινόταν μισητό στους ίδιους τούς κρατικούς υπαλλήλους. Απ’ τα’ αρχεία της Οχράνα έγινε γνωστό ότι ο αστυνόμος του υπουργείου Εσωτερικών Ρατσκόφσκι, γνώριζε για τις επικείμενες δολοφονίες του δούκα Σέργιου και του υπουργού Πλέβε αλλά δεν έκανε τίποτε για να τις αποτρέψει. Είτε γιατί συμφωνούσε με το ξεπάστρεμά τους, είτε γιατί ήθελε προσχήματα για την εξαπόλυση πογκρόμ. 

Ο Στολύπιν, πρωθυπουργός του Τσάρου την περίοδο των αδυσώπητων διωγμών που εξαπολύθηκαν μετά την καταστολή της επανάστασης του 1905, είχε πάντα δίπλα του, στις εξόδους του, τον αρχηγό της αστυνομίας Γερασίμωφ, ελπίζοντας ότι η παρουσία του «αρχηγού» τον εξασφάλιζε από πιθανή επίθεση προβοκατόρων. Τελικά δεν γλύτωσε. Τον σκότωσε ο αναρχικός Μπάγκρωφ, που προηγούμενα ανήκε στην αστυνομία. Αλλά και οι ίδιοι οι προβοκάτορες μερικές φορές είχαν την ίδια τύχη. Παράδειγμα ο συνεργάτης της Οχράνα παπά Γκαπόν, ηγετική φιγούρα στην επανάσταση του 19005. Δολοφονήθηκε (κρεμάστηκε) από εκτελεστές του Άζεφ.

Η προβοκατόρικη καριέρα τού τελευταίου έφτασε στο τέλος της, το 1908. Μέχρι τότε ήταν επαναστάτης, οργανωτής δολοφονιών και ταυτόχρονα πράκτορας της αστυνομίας, μισθοδοτούμενος με 1000 ρούβλια το μήνα, ποσό σημαντικό εκείνη την εποχή αν σκεφτούμε ότι ο μισθός του εργάτη ήταν 10 ρούβλια το μήνα! 

Καθώς ή απολυταρχία ήταν ανυπέρβλητο εμπόδιο στην πρόοδο της Ρωσίας και η τελική κατάρρευση φαινόταν αναπόφευκτη, ήταν αδύνατο να μη περάσουν οι επιρροές της αντιπολίτευσης μέσα στον κρατικό μηχανισμό και στις γραμμές της αστυνομίας. Σ’ αυτό το κλίμα η μοίρα του Άζεφ ήταν προδιαγραμμένη. Κάποια στιγμή υποστηρικτές των σοσιαλεπαναστατών στην αστυνομία έσπασαν τα στεγανά και διέρρευσαν πληροφορίες για το ρόλο του. 

Ένας αστυνομικός που είχε παραιτηθεί απ’ τις τάξεις της αστυνομίας έπεισε τον 46χρονο ανεξάρτητο επαναστάτη Βλαδίμηρο Μπούρτσεφ, ο οποίος έβγαζε ένα περιοδικό ιστορίας «Το Παρελθόν», για το διπλό παιχνίδι του Άζεφ. 

[size=18]Ο Σέρλοκ Χόλμς της Επανάστασης[/size]

Ο Μπούρτσεφ ξεκίνησε μια μακροχρόνια έρευνα και μεταξύ άλλων μίλησε σ’ ένα πρώην αστυνομικό διευθυντή, τον Αλεξέι Λοπούχιν, ο οποίος επιβεβαίωσε ότι ο Άζεφ δούλευε για την αστυνομία. 

Να έχουμε υπόψη ότι στη Ρωσία τού 1908 δεν ήταν καθόλου απλό να κάνεις τέτοιες καταγγελίες. Για να πεις ότι ο ηγέτης της παράνομης «τρομοκρατικής» πτέρυγας των Εσέρων ήταν διπλός πράκτορας έπρεπε να έχεις στα χέρια ακράδαντα στοιχεία. Αλλιώς έπαιζες τη ζωή σου κορόνα γράμματα, και αυτό ακριβώς έκανε ο Μπούρτσεφ. 

Το χαρτί που κρατούσε και που έκαιγε τον Αζεφ ήταν η προσωπική μαρτυρία του Λοπούχιν, ο οποίος υπήρξε προϊστάμενος του Άζεφ απ’ το Μάη του 1902 μέχρι  τον Μάρτη του 1905, που παραιτήθηκε απ’ την αστυνομία. 

Ο Μπούρτσεφ, τον οποίο βαφτισαν Σέρλοκ Χόλμς της Ρωσικής Επανάστασης, έγραφε σε εφημερίδες, που έκδωσε μετά, ότι ο Άζεφ ήταν ανακατεμένος σε κρατικές προβοκάτσιες με διαταγές του πρωθυπουργού Στολύπιν και του αρχηγού της Οχράνα στρατηγού Αλέξανδρου Γκερασίμοφ, τον οποίο ο Μπούρτσεφ χαρακτήριζε  εγκληματία του κοινού ποινικού δικαίου και δολοφόνο.

Τον Μάιο του 1908 παρουσιάστηκε στην κεντρική επιτροπή των Εσέρων και τους είπε πως είχε στοιχεία ότι ο Άζεφ ήταν πράκτορας. Ελάχιστοι ήταν έτοιμοι να το πιστέψουν και έλεγαν πως αυτό ήταν ένα χονδροειδές ψέμα για να συκοφαντηθεί το κόμμα. Δεν μπορούσαν όμως να κάνουν αλλιώς και αναγκαστήκαν να συγκροτήσουν Επιτροπή Έρευνάς γι’ αυτή τη σοβαρή κατηγορία. Η Επιτροπή συνήλθε στο Παρίσι και ουσιαστικά ο σκοπός της ήταν να κυνηγήσει τον Μπούρτσεφ. Στην διάρκεια της δίκης οι Εσέροι αποφάσισαν να αφήσουν τον Άζεφ να πάει σπίτι του για να φέρει την επόμενη μέρα πειστικές αποδείξεις της αθωότητάς του. Ο Άζεφ δεν κράτησε το λόγο του και το έσκασε ακόμα μια φορά στη Γερμανία, επαληθεύοντας μ’ αυτό τον τρόπο τις κατηγορίες. Η σύζυγός του, Λιούμπα Μάνκιν, που δεν γνώριζε τον διπλό του ρόλο, τον χώρισε και έφυγε στις Ηνωμένες Πολιτείες

Ο ξεμασκαρεμένος Άζεφ έμεινε στη Γερμανία, συζούσε με μια άσημη τραγουδίστρια, δούλευε σαν πωλητής κορσέδων και έπαιζε στο χρηματιστήριο. Κατά τη διάρκεια του Α´ Παγκόσμιου πολέμου τέθηκε υπό περιορισμό ως εχθρικός αλλοδαπός. Στη φυλακή έπασχε από μια ασθένεια νεφρών και απελευθερώθηκε το Δεκέμβρη 1917. Πέθανε στο Βερολίνο 24 Απρίλη 1918 και θάφτηκε σε ανώνυμο τάφο.

Η ατομική τρομοκρατία πουθενά αλλού δεν γνώρισε τόση δόξα, όση στη Ρωσία.  Και αυτό ήταν πολύ φυσικό αφού ήταν μια χώρα απολυταρχική με ισχυρές φεουδαρχικές δομές και δεν είχε πραγματοποιήσει ακόμα την αγροτική και δημοκρατική της μεταρρύθμιση. 

Το λαϊκίστικο αστικό-δημοκρατικό κίνημα, η Ναρόντναγια Βόλια, δεν ήθελε την ανάμιξη των μαζών και ιδίως της εργατικής τάξης στον αγώνα κατά της απολυταρχίας. Γι’ αυτό κινήθηκε σε επίπεδα ατομικής τρομοκρατίας. Μονομαχία με το καθεστώς ερήμην των μαζών. Κι αυτός ήταν ο λόγος της μοιραίας χρεοκοπίας και ταχείας διάλυσης των ναροντνοβολότσι, κάτω απ’ τα αδυσώπητα κτυπήματα της αστυνομίας. Η διάλυση της Ναρόντναγια Βόλια τον 19ο αιώνα αποδείκνυε το ατελέσφορο και την χρεοκοπία και της ατομικής τρομοκρατίας μια για πάντα. Στην εποχή του ιμπεριαλισμού και των μαζικών κινημάτων που σημάδεψαν τον 20ο αιώνα η τρομοκρατία μπορούσε να αναβιώσει μόνο μέσω των σύγχρονων «Άζεφ». Δηλαδή σαν αστυνομική προβοκάτσια. 

[size=18]Ο ψυχισμός του «χαφιέ»[/size]

Η ιστορία του Άζεφ έχει και μια άλλη πλευρά που δεν πρέπει να την αφήσουμε απέξω. Ο Άζεφ όπως και όλοι οι πληροφοριοδότες και προβοκάτορες που στρατολογεί η αστυνομία μέσα απ’ το οργανωμένο ριζοσπαστικό κίνημα είναι πάντα χαρακτήρες προβληματικοί με ψυχοσύνθεση θλιβερή και βρωμισμένη. Μικροαπατεώνες, κλεφτρόνια, αθεράπευτοι τζογαδόροι. Πάντα ικανοί να προδώσουν τους συντρόφους, τους φίλους τους, τα πιο στενά συγγενικά τους πρόσωπα, για το χρήμα και την ισχύ.      

Απ’ την άλλη μεριά ο τρόπος που λειτουργούν είναι ένα μυστήριο. Η αινιγματική μορφή του Μαλινόφσκι, προβοκάτορα στην κεντρική επιτροπή των μπολσεβίκων,  είναι ίσως η πιο χαρακτηριστική. 

Αυτός ο τύπος, σαν έφηβος είχε τρεις καταδίκες για κλοπή. Ικανός, δραστήριος, τον εκτίμησαν πολύ οι μπολσεβίκοι και το 1910 του προσφέρουν θέση στην κεντρική επιτροπή που την επικύρωσε το συνέδριο του κόμματος στην Πράγα, το 1912. Μετά αναδείχτηκε βουλευτής των μπολσεβίκων στη Δούμα και πρόεδρος της κοινοβουλευτικής ομάδας. 

Παράλληλα ήταν καταδότης της Οχράνα με το ψευδώνυμο «Ερνέστο» και μετά «Ράφτης». Με μισθό αρχοντικό, 100 ρούβλια το μήνα. Ήταν το καύχημα της Ασφάλειας και είχε βάλει στόχο να γίνει ένας απ’ τους αρχηγούς του κόμματος. Κατέδωσε ολόκληρες οργανώσεις στη Μόσχα την Τούλα κλπ. Έδωσε στην αστυνομία τον Μιλιούτιν, τον Νίγκιν, τη Σμίντοβιτς, τον Στάλιν, τον Σβέρντλωφ, Διαβίβασε τα μυστικά αρχεία του κόμματος στην Οχράνα, και ήταν πίσω από πολλές άλλες προδοσίες. 

Ξεσκεπάζεται, παίρνει μια μεγάλη αμοιβή απ’ το υπ. Εσωτερικών και εξαφανίζεται. Στον πόλεμο αιχμαλωτίζεται, τον κλείνουν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, επιστρέφει στην Ρωσία και εμφανίζεται, εν μέσω εμφυλίου πολέμου, στο επαναστατικό δικαστήριο για να δηλώσει: «Είμαι ο προβοκάτορας Μαλινόφσκι. Τουφεκίστε-με»! Κατανόησε, είπε, πολύ αργά την επανάσταση, παρασύρθηκε απ’ τη φιλοδοξία και την ροπή του στην περιπέτεια, υπέφερε απ’ τον διχασμό της προσωπικότητας του. 

Ποια ήταν η αλήθεια; Ο τυχοδιώκτης έπαιζε τα ρέστα του; Ήταν διχασμένη προσωπικότητα; Η επανάσταση δεν είχε καιρό για αινίγματα ψυχολογίας ούτε μπορούσε να διακινδυνέψει να την εξαπατήσουν για δεύτερη φορά. Ικανοποίησε το αίτημά του. Καθώς ο Μαλινόφσκι διέσχιζε μια έρημη αυλή του Κρεμλίνου δέχτηκε  αιφνιδιαστικά μια σφαίρα στον αυχένα. 

Η οργανωμένη απ’ τον Άζεφ δολοφονία του Πλέβε και του μεγάλου δούκα πήγαινε κάπως μακριά ακόμη και για την Οχράνα, όμως συνέχισαν να τον χρησιμοποιούν. Ο διπλός του ρόλος διαπερνούσε άραγε και τον χαρακτήρα του; Λέγεται ότι μετά την αποκάλυψη του, ως διπλού πράκτορα, ο Άζεφ είπε σε ένα γνωστό του ότι αν του δινότανε μια ευκαιρία θα είχε σκοτώσει και τον Τσάρο! Πόση αλήθεια υπήρχε σ’ αυτά τα λόγια και πόση δολιότητα;

Ο Ρώσος δραματουργός, στον οποίο αναφερθήκαμε στην αρχή, ο Μιχαήλ Λεβίθιν, βλέπει στον Άζεφ την ενσάρκωση του πιο ακραίου καιροσκοπισμού. Ενδιαφέρεται -πολύ δικαιολογημένα - να διαπεράσει αυτή τη φοβερή προσωπικότητα.  Προκαταλαμβάνει τον θεατή με το ερώτημα: τι είναι τελικά ο Άζεφ - εχθρός, σωτήρας ή  διάβολος; 

Τον ενδιαφέρει η ανατομία του καιροσκόπου και ο καιροσκοπισμός (οπορτουνισμός), επειδή αισθάνεται ότι στο σημερινό κόσμο, ειδικά στους κύκλους της πολιτικής, κυριαρχούν οι «Άζεφ». Ο Άζεφ έχει χαρακτηριολογικά γνωρίσματα των σημερινών παλιανθρώπων και των κακοποιών της πολιτικής. Απ’ ένα σύντομο κριτικό σχολιασμό του έργου, μαθαίνουμε ότι η παράσταση αρχίζει με την προβολή μερικών πορτρέτων μεταξύ των οποίων του Χίτλερ, του Μπιν Λάντεν και του Άζεφ. Από κάτω υπάρχει το ερώτημα: «Ποιος είναι αυτός;».

Στο τέλος της σειράς, με το ίδιο ερώτημα, αντί για πορτρέτο υπάρχει ένας καθρέφτης, στον οποίο ο περαστικός μπορεί να αντικρίσει το πρόσωπο του -ένας συμβολισμός που απεικονίζει την ιδέα: καιροσκόποι υπάρχουν πάντα ανάμεσα μας. Ο κάθε ένας απ’ αυτούς μπορεί να γίνει Άζεφ. [color=red][b]Όχι απαραίτητα με την ακραία μορφή του προβοκάτορα αλλά του διπρόσωπου και κυνικού τυχοδιώκτη που εμφανίζεται αδελφός και σωτήρας, ενώ είναι πάντα έτοιμος για προδοσία και όλεθρο, κινούμενος αποκλειστικά και μόνο από ιδιοτελές συμφέρον. [/b][/color]